حفظ خاک تضمین‌کننده امنیت غذایی

مهدی صادقی در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: مهم‌ترین چالش خاک در استان کرمانشاه کاهش شدید ماده آلی است؛ موضوعی که به تخریب ساختار خاک، افت تولید محصولات کشاورزی و کاهش پایداری تولید منجر شده و تبعات آن در سطح وسیعی از اراضی مشاهده می‌شود. 

وی افزود: فرسایش خاک در اثر چرای بی‌رویه در مراتع و جنگل‌های بالادست یکی از عوامل اصلی نابودی خاک زراعی است؛ چرا که حذف پوشش گیاهی مانع جذب بارش‌ها شده و با حرکت رسوبات به سمت اراضی پائین‌دست، میزان تخریب چند برابر می‌شود. 

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه تصریح کرد: کشاورزان در برخی اراضی شیبدار با شخم موازی با شیب عملاً فرسایش را تشدید می‌کنند؛ بیشترین نرخ فرسایش در مناطق تپه‌ماهوره‌ای و شیبدار و همچنین در مراتع، به‌ویژه در نقاط مرتفع استان گزارش شده است. 

صادقی ادامه داد: استفاده از ماشین‌آلات سنگین و گاوآهن برگرداندار سبب فشردگی شدید خاک در مناطق پست و دشت‌ها شده است؛ این فشردگی تبادل هوا را مختل کرده و مانع فعالیت موجودات مفید خاکزی می‌شود و به تدریج بهره‌وری خاک را کاهش می‌دهد. 

وی افزود: مصرف بیش از اندازه کودهای شیمیایی ساختار خاک را تخریب کرده و منابع بیولوژیک آن را نابود می‌کند؛ این روند در بلندمدت کیفیت خاک را کاهش داده و توانایی آن برای تأمین عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان را به‌طور قابل توجهی محدود می‌کند. 

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه اذعان کرد: حذف ماده آلی در اراضی اطراف شهرها که عمدتاً خاک‌های درجه یک و ارزشمند هستند، ظرفیت نگهداری آب و چرخه کربن را به شدت کاهش می‌دهد؛ این خاک‌ها باید به‌عنوان تله کربن عمل کنند، اما تخریب و ویلاسازی آن‌ها را به منبع تولید گازهای گلخانه‌ای تبدیل کرده است. 

تخریب بهترین خاک‌ها در مناطق شهری

صادقی خاطرنشان کرد: متأسفانه بهترین خاک‌ها در محدوده‌های شهری به‌دلیل تغییر کاربری‌های غیرضروری و مداخلات انسانی از بین می‌روند؛ این روند علاوه بر نابودی توان تولید، آثار مخربی بر محیط زیست و کیفیت هوا بر جای می‌گذارد و ضرورت مدیریت فوری را یادآور می‌شود. 

وی عنوان کرد: بهترین خاک‌های استان در مناطق شهری و داخل حوزه‌های آبخیز قرار دارند؛ اما حذف ماده آلی سبب کاهش نفوذپذیری، کاهش ظرفیت ذخیره رطوبت و اختلال در تغذیه آبخوان‌ها شده و آثار نامطلوبی بر پایداری محیط گذاشته است. 

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه ادامه داد: این خاک‌ها به‌جای حفظ رطوبت و ذخیره‌سازی آب، اکنون در اثر تخریب ساختار به کانون تولید مخاطرات بدل شده‌اند و گاهی مشاهده می‌شود که حتی محدوده‌های شهری نیز از پیامدهای منفی این روند نابه‌هنجار در امان نمی‌مانند. 

صادقی تصریح کرد: از آغاز کشاورزی تا امروز، عنصر آگاهی نقش اصلی در کیفیت مدیریت زمین داشته است؛ از این رو هرگاه کشاورزان به ارزش خاک و ضرورت حفظ آن پی ببرند، رویکردی هوشمندانه‌تر را در بهره‌برداری و حفاظت از منابع به‌کار خواهند گرفت.

وی ادامه داد: نمونه بارز اثر آگاهی، کاهش چشم‌گیر آتش‌زدن بقایای گیاهی در سال‌های اخیر است؛ اجرای دوره‌های آموزشی، برنامه‌های ترویجی، جلسات چهره به چهره و فعالیت‌های رسانه‌ای موجب شد این اقدام زیان‌بار که برای خاک و میکروارگانیسم‌ها مضر است، به حداقل برسد. 

نقش جهاد کشاورزی در آموزش هدفمند

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه افزود: این افزایش سطح آگاهی مرهون برنامه‌های آموزشی سازمان جهاد کشاورزی و دستگاه‌های مرتبط است؛ در حال حاضر، برنامه‌های متنوعی در رسانه ملی و با همکاری مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی اجرا می‌شود که نقش مؤثری در ارتقای دانش کشاورزان ایفا کرده است. 

صادقی خاطرنشان کرد: سازمان جهاد کشاورزی در همین راستا، سمینارها، گردهمایی‌ها، نمایشگاه‌ها و اقدامات اجرایی متعددی مانند ایجاد مزارع الگویی، مصرف کود بر اساس شناخت خاک و ارتباط‌گیری مؤثر میان تحقیقات و کشاورزان را دنبال می‌کند تا دانش روز به عرصه تولید منتقل شود. 

وی تأکید کرد: تشویق و ترغیب کشاورزان و سازمان‌های مردم‌نهاد محیط زیستی برای حفاظت از خاک و افزایش حاصلخیزی آن یکی از محورهای جدی برنامه‌های بخش کشاورزی است و هم‌اکنون فعالیت‌های گوناگونی برای تحقق این اهداف در استان در حال اجراست. 

وی گفت: در دهه‌های گذشته به‌علت حاصلخیز بودن خاک‌های استان و مصرف کودهای شیمیایی، تولید تا حدی مناسب بوده است، اما متاسفانه به خاک توجه کافی نشده و کوتاهی در حفظ و حراست از این منبع خدادادی مشاهده شده است. 

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه افزود: با توجه به تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های مکرر و کاهش بارش‌ها، تنش‌های دمایی و رسوبی تأثیر زیادی بر تولید محصولات کشاورزی دارند؛ تنها راهکار مؤثر، حفظ و ارتقای حاصلخیزی خاک و جلوگیری از تخریب و فرسایش آن‌هاست تا امنیت تولید استان تأمین شود. 

امید به حفاظت خاک‌های ارزشمند

صادقی تصریح کرد: با نگاه ویژه مسئولان و کارشناسان، امیدواریم خاک‌های استان که جزو بهترین خاک‌های کشور هستند، سال به سال از خطر تخریب دور شوند؛ برنامه‌های سازمانی و فرابخشی، تشویق و ترغیب کشاورزان برای افزایش ماده آلی و ارتقای حاصلخیزی خاک‌ها را هدف‌گذاری کرده‌اند. 

وی ادامه داد: همچنین با حمایت‌های اعتباری وزارتخانه و استانداری، تلاش می‌کنیم از کم‌پوست‌های تولید شده در شهرها در بخش کشاورزی بهره‌برداری کنیم تا این منابع هدر نروند و همزمان خاک‌های آسیب‌دیده ترمیم شوند و چرخه حفظ منابع طبیعی تقویت شود. 

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه در پایان گفت: اگر خاک‌های حاصلخیز موجود حفظ و خاک‌های تخریب شده ترمیم شوند، تولید محصولات کشاورزی متنوع و سالم تضمین می‌شود و در نتیجه امنیت غذایی جامعه تأمین خواهد شد؛ این اقدام امکان دسترسی آحاد جامعه به غذای سالم را نیز فراهم و ارزش‌افزوده اقتصادی ایجاد می‌کند. 

لزوم فرهنگسازی برای حفاظت از خاک

کریم نظری در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: وضعیت سلامت خاک استان کرمانشاه تحت تأثیر فاکتورهای متعددی است و پایش پنج‌ساله نشان می‌دهد میزان ماده عالی خاک در اراضی آبی استان تقریباً زیر نیم درصد است، در حالی که به‌طور طبیعی این رقم باید بالای ۲ درصد باشد. 

وی افزود: ارتقای ماده عالی خاک اولین اقدام فوری برای حفظ سلامت خاک است و مدیریت بقایای گیاهی می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در افزایش ظرفیت تولید خاک و بهبود ساختار آن ایفا کند؛ این روش، سلامت اراضی کشاورزی استان کرمانشاه را به میزان قابل توجهی تضمین می‌کند. 

مسئول دفتر امور خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه تصریح کرد: در اراضی کشاورزی، ساختار خاک به‌دلیل استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی و ورود مکرر ادوات سنگین از شکل اولیه خود منحرف شده است و کاهش نفوذپذیری و ایجاد لایه‌های غیرقابل نفوذ یا همان هارد، به یکی از چالش‌های جدی تبدیل شده است. 

اصلاح ناوگان کشاورزی و کشت حفاظتی

نظری تأکید کرد: ناوگان کشاورزی استان باید متناسب با وضعیت اراضی اصلاح شود و استفاده از دستگاه‌های کم‌ورود و ادوات زیرشکن همراه با اجرای کشت حفاظتی، از تشکیل لایه‌های هارد جلوگیری کرده و به حفظ ساختار طبیعی خاک کمک خواهد کرد. 

وی درباره فرسایش خاک، گفت: میزان آن در استان کرمانشاه به حدود ۱۶ تن در هکتار در سال می‌رسد، تقریباً پنج تا ۶ برابر متوسط جهانی و احیای پوشش گیاهی در اراضی آبخیز و زراعی می‌تواند از تولید روان‌آب و سیل جلوگیری کند و به کاهش فرسایش خاک کمک کند. 

مسئول دفتر امور خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه به اهمیت شخم مناسب نیز اشاره کرد و گفت: شخم عمود بر شیب باید اجرا شود و از شخم برگردان حتی‌المقدور پرهیز شود، زیرا این روش‌ها باعث حفظ ماده عالی خاک و کاهش خروج گازهای گلخانه‌ای به جو و حفظ کربن خاک می‌شوند.

نظری عنوان کرد: تغییر کاربری گسترده اراضی کشاورزی یکی دیگر از چالش‌هاست و حدود ۶۵ درصد اراضی استان در کلاس‌های دو و سه قرار دارند، بنابراین اجرای طرح‌های صنعتی و مسکونی باید در اراضی با کلاس پائین‌تر محدود شود تا اراضی زراعی حاصلخیز حفظ شوند. 

وی خاطرنشان کرد: تشکیل خاک یک فرآیند تجدیدناپذیر و طولانی است و هر سانتی‌متر خاک زراعی میلیون‌ها سال زمان می‌طلبد، از این رو استفاده پایدار از خاک‌های موجود ضروری است تا ظرفیت تولید آن برای نسل‌های آینده حفظ و بهره‌وری پایدار تضمین شود. 

مسئول دفتر امور خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه اذعان کرد: برنامه‌های پیش‌بینی شده شامل مدیریت بقایای گیاهی، کشاورزی حفاظتی، مطالعات خاک‌شناسی و اصلاح الگوی کشت متناسب با وضعیت اراضی زراعی است تا نواقص خاک رفع شده و بهره‌وری و پایداری تولید افزایش یابد و کشاورزان با توانمندی‌های خاک آشنا شوند. 

نظری درباره آموزش و فرهنگ‌سازی بیان کرد: با توجه به شعار روز جهانی خاک «خاک‌های سالم برای شهرهای سالم»، برنامه‌های ویژه مدارس و دانشگاه‌ها برای آشنایی نسل جوان با اهمیت خاک در دستور کار است و برنامه «سفیران خاک» در مدارس اجرا می‌شود تا حفاظت خاک فرهنگ‌سازی شود. 

وی تأکید کرد: تفاهمنامه ملی میان وزارت جهاد کشاورزی و وزارت آموزش و پرورش برای آموزش حفاظت خاک از سنین پائین در مدارس در حال پیگیری است و مشارکت دانش‌آموزان و دانشجویان در برنامه‌های روز مزرعه، نهال‌کاری و تجلیل از خادمان خاک، از اقدامات مهم این حوزه است. 

مسئول دفتر امور خاک سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه در پایان گفت: بدون فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی به جامعه، حفاظت از خاک و اکوسیستم‌های شهری و زراعی امکان‌پذیر نیست و تنها با استمرار برنامه‌های آموزشی، مشارکت عمومی و رعایت اصول کشاورزی حفاظتی می‌توان اکوسیستم حیاتی خاک و محیط زیست استان را حفظ و ارتقا داد. 

تهدید جدی کاهش ماده آلی خاک کرمانشاه

خلیل حیدری در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: خاک‌های استان کرمانشاه از نوع جوان و رسیده بوده و برای کشاورزی کاملاً مناسب هستند، اما بی‌توجهی طولانی‌مدت به مدیریت خاک و کاهش شدید ماده آلی، حاصلخیزی اراضی را با تهدیدهای جدی مواجه کرده است. 

وی افزود: در سال‌های گذشته، کشاورزان و حتی کارشناسان توجه کمی به تغذیه خاک داشتند و همین موضوع موجب کاهش ماده آلی و افت محسوس تولید شده است؛ اکنون فرسایش در خاک‌های ماهوری و شیبدار استان پنج تا هفت برابر میانگین جهانی گزارش می‌شود که هشداری نگران‌کننده است. 

این کارشناس حوزه خاک تصریح کرد: در دشت‌ها نیز ماده آلی خاک به شدت کاهش یافته و این موضوع پایداری تولید را مختل کرده است؛ استفاده بی‌رویه از ماشین‌آلات سنگین موجب ایجاد لایه سخت یا هاردپَن شده و فشردگی خاک، قدرت نفوذپذیری و رشد ریشه‌ها را کاهش داده است. 

حیدری گفت: استفاده مداوم از گاوآهن برگرداندار نیز یکی دیگر از تهدیدهاست، زیرا برگرداندن خاک باعث قرار گرفتن ماده آلی در سطح و نابودی آن در اثر باد و تابش آفتاب می‌شود؛ این روند حاصلخیزی را کاهش داده و پایداری تولید را تهدید می‌کند. 

وی تأکید کرد: نخستین درس در کشاورزی پایدار، افزایش ماده آلی خاک است؛ این کار از طریق مصرف کودهای حیوانی، بازگرداندن بقایای گیاهی، استفاده از کمپوست‌های گیاهی و شهری و به‌کارگیری ادوات غیر برگردان‌دار قابل انجام است و باید جدی گرفته شود. 

این کارشناس منابع طبیعی درباره تأثیر تغییرات اقلیمی بیان کرد: جنگل‌تراشی و بهره‌برداری بی‌رویه از مراتع موجب خشکی بالادست شده و این خشکی به دشت‌ها منتقل شده است؛ اقلیم خشک همچنین ماده آلی خاک را کاهش داده و پیوستگی خاکدان‌ها را از بین برده و فرسایش را تشدید می‌کند. 

نقش پوشش گیاهی در کاهش فرسایش

حیدری ادامه داد: پوشش گیاهی در اراضی شیبدار نقش اساسی در جلوگیری از فرسایش دارد، زیرا هنگام بارندگی با کاهش ضربه قطرات، از پاشمان شدن و حرکت خاک جلوگیری می‌کند؛ نبود این پوشش باعث می‌شود فرسایش شیاری در بالادست و فرسایش خندقی در پائین‌دست ایجاد شود. 

وی افزود: جنگل، مرتع و حتی پوشش گیاهی طبیعی اراضی شیبدار باید حفظ شود، زیرا این مناطق بیشتر از دشت‌ها در معرض فرسایش هستند؛ از بین رفتن این پوشش، شدت فرسایش را چند برابر کرده و خسارت‌های جبران‌ناپذیری بر جای می‌گذارد. 

این کارشناس درباره نقش کشت‌های جایگزین، اذعان کرد: در دشت‌ها برداشت مداوم عناصر غذایی و کاهش ماده آلی، فرسایش را افزایش داده است؛ اجرای تناوب زراعی مناسب و کشت گیاهان با پوشش متراکم می‌تواند فرسایش را کاهش داده و توازن عناصر غذایی را حفظ کند.

حیدری گفت: با اینکه وزارت جهاد کشاورزی کشت نخود، عدس، یونجه، شبدر، لوبیا و باقلا را که تثبیت‌کننده ازت هستند در تناوب با کشت‌های آبی توصیه می‌کند، اما مشکلات اقتصادی باعث شده بسیاری از کشاورزان به این الگوها توجه کافی نداشته باشند. 

وی خاطرنشان کرد: هم‌اکنون حدود ۲۰ درصد اراضی کشاورزی استان بدون رعایت تناوب مناسب کشت می‌شود و این موضوع به افزایش فرسایش، کاهش حاصلخیزی و افت تولید منجر شده است؛ بی‌توجهی به تناوب در بلندمدت خسارت‌هایی جدی ایجاد خواهد کرد. 

این کارشناس حوزه خاک گفت: برای اینکه کشاورزان بتوانند در برابر تنش‌های اقلیمی مقاومت کرده و تولید پایدار داشته باشند، باید ابتدا خاک را بشناسند؛ انجام آزمون خاک و آگاهی از نیازهای غذایی آن، اساس انتخاب کود و اقدامات فنی صحیح است. 

حیدری در پایان تأکید کرد: اگر مصرف کودها و عملیات زراعی بدون شناخت نیازهای واقعی خاک انجام شود، تنش‌های اقلیمی اثرات بیشتری بر تولید خواهند داشت؛ سال گذشته نمونه‌ای از این وضعیت بود که نوسانات شدید تولید را به‌دنبال داشت. 

به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ تحلیل اکوسیستم‌های خاک نشان می‌دهد که بهره‌برداری ناپایدار و کاهش ماده آلی، تنوع میکروبی خاک و ظرفیت ذخیره آب را محدود می‌کند و موجب کاهش نفوذپذیری و تثبیت کربن می‌شود؛ این عوامل، استحکام ساختاری خاک و پایداری تولید را به‌طور مستقیم تحت تأثیر قرار می‌دهند. 

مدیریت یکپارچه اراضی شامل کشاورزی حفاظتی، تناوب کشت، احیای پوشش گیاهی و استفاده از ادوات سبک، می‌تواند تعادل فیزیکی و شیمیایی خاک را بازگرداند؛ این رویکردها فرسایش و هدررفت مواد مغذی را کاهش داده و زیست‌بوم خاک را تقویت می‌کنند، به طوری که ظرفیت تولید پایدار و مقاومت اکوسیستم افزایش می‌یابد. 

حفظ خاک‌های زراعی و شهری نیازمند سیاست‌های علمی و برنامه‌ریزی بلندمدت است؛ ترکیب دانش خاک‌شناسی، مطالعات هیدرولوژیک و مدل‌سازی فرسایش، امکان پیش‌بینی و کاهش مخاطرات زیست‌محیطی را فراهم می‌کند و منابع طبیعی را برای نسل‌های بعدی حفظ می‌سازد. 

در نهایت، امنیت غذایی و توسعه پایدار تنها از طریق بهره‌برداری هوشمندانه، ارتقای دانش فنی کشاورزان و سرمایه‌گذاری در اصلاح ساختار خاک قابل تحقق است. حفاظت از خاک به معنای تضمین ظرفیت اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی یک منطقه است. 

انتهای خبر/