به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ کهن‌ترین دست‌بافته‌ای که بشر برای خودش درست کرد که قدمت آن به دوره نوسنگی برمی‌گردد؛ «نَمَد» است.

نمدمالی از مشاغل سنتی بسیار قدیمی در استان کرمانشاه است که طی سالیان گذشته از لحاظ زندگی متکی بر دامپروری، شبانی و نیز کوچ‌های طولانی، اقلیم سرد و کوهستانی و فراوانی ماده اصلی و مورد نیاز آن، یعنی پشم مرغوب، با زندگی مردم این منطقه عجین شده و دارای قدمت بسیار طولانی است.

فریدون جنیدی در کتاب داستان ایران درباره نمد می‌نویسد: «نمد» در اوستا به گونه‌های «نیمَت» و «نِمَتَ» آمده‌است، از ریشه «نَم یعنی خَم‌شدن» و هنوز نیز نمدمالان ایران برای مالیدن نمد، بر ‌روی پشم، خم می‌شوند و آن‌قدر آن را با نم آب، به یاری ساق دست‌ها می‌مالند، تا یکپارچه شود و به گونه زیرانداز درآید.

گویا این روزها دیگر مشتری زیادی ندارد و دستان نمدمالان سوته‌دل کرمانشاهی نیز از نفس افتاده ‌است؛ شاید چند صباحی دیگر یاد و خاطره این هنر و هنرمندانش را در آلبوم‌های عکس مادربزرگ‌ها  و پدر بزرگ‌ها جستجو کرد!  این در حالی است که هنر «نمدمالی» در خرداد ۱۳۹۰ به‌عنوان میراث ناملموس ملی در «شهرکرد» استان چهار محال بختیاری به ثبت رسید و در مردادماه ۱۳۹۷ به‌عنوان «شهر ملی نمد» معرفی شد و اینک نشان یونسکو و مرغوبیت صنایع دستی ایران را دارد.

خاستگاه نمدمالی در استان کرمانشاه مناطق کلهرنشین است

عزیز مصطفایی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: در میراث ناملموس از کارهایی مانند نمدمالی با عنوان عنصر یاد می‌کنند، وقتی نام عنصر را بر روی این صنایع می‌گذاریم منظورمان این است که مانند یک موجود زنده در جایگاه‌ها و برهه‌هایی از زمان رشد و نمو دارند.

کارشناس ثبت میراث فرهنگی ناملموس اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمانشاه افزود: هنگامی که می‌خواهیم در مورد یک عنصر فرهنگی صحبت کنیم هرچند آن عنصر را برجسته کرده و بر روی آن متمرکز می‌شویم اما نباید آن را در یک قطعه جداگانه ببینیم بلکه باید در یک «ترکیب فرهنگی» دیده شود.

وی ادامه داد: برای مثال هنگامی که در مورد نمدمالی صحبت می‌شود منظور از آن فقط نمد نیست اگر در بررسی یک عنصر مانند نمدمالی، ریشه زندگی مردم، دامپروری و مشاغل دیگر را بررسی نکنیم نمی‌توانیم تعریف خاصی از آن به‌‌دست آوریم بنابراین در مبحث عناصر فرهنگی باید جنبه‌های مختلف آن بررسی شوند تا بتوان اصل مطلب را ادا کرد.

مصطفایی تصریح کرد: با توجه به وجود عشایر و طوایف مختلف، نمدمالی در کل استان کرمانشاه وجود داشته ولی حوزه اصلی نمدمالی شهرستان‌های اسلام‌آبادغرب، دالاهو، قصرشیرین، سومار و گیلانغرب است.

وی با بیان اینکه خاستگاه نمدمالی در استان کرمانشاه مناطق کلهرنشین است، گفت: در شهرستان‌ اسلام‌آبادغرب یک تپه تاریخی به اسم «چیاگاوانه» وجود دارد که در سال ۱۳۴۹ حفاری‌هایی بر روی این تپه انجام شد و خوشبختانه مستندات علمی در این کاوش‌ها به دست نسل امروز رسیده است.

سبقه تاریخی نمد در کرمانشاه به قدمت تپه تاریخی «چیاگاوانه»

مصطفایی با بیان اینکه «تپه چیاگاوانه» جایی است که در آن دانه‌ها رام شده‌اند، ادامه داد: این تپه، تاریخ کشاورزی را به حدود ۱۲ هزار سال پیش برمی‌گرداند، الواحی در این تپه کشف شده‌اند که به یک‌هزار و ۸۰۰ سال قبل از میلاد یعنی حدود ۴ هزار سال پیش باز می‌گردد.

وی افزود: در خوانش این الواح دو نکته برای ما حائز اهمیت هستند؛ در برخی از این لوح‌ها از پارچه‌ای ضخیم سخن به میان آمده و در الواح دیگر از خرید و فروش احشام بحث شده است با توجه به سبقه تاریخی و حضور  این عنصر فرهنگی یعنی نمدمالی در اسلام‌آبادغرب وجود این دو موضوع در الواح کشف‌شده می‌تواند نشانگر پیشینه ۴ هزار ساله نمدمالی در استان باشد.

این دانش‌آموخته مردم‌شناسی و استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: شهرستان اسلام‌آبادغرب به دلیل وجود دو منطقه گرمسیری و سردسیری از دیرباز منطقه خوبی برای پرورش دام به شمار می‌رفته است و طبیعتاً دام، پایه اصلی مبحث نمدمالی به محسوب می‌شود زیرا نمد از پشم و کُرک گوسفند به عمل می‌آید.

وی ادامه داد: فصل کار نمدمالان با کوچ عشایر از اوایل بهار شروع شده و تا آخر پاییز ادامه داشته، هرچند امروزه در فصل زمستان هم نمدمالی وجود دارد اما در گذشته معمولاً در فصل زمستان این کار صورت نمی‌گرفت.

گروه‌های نمدمال در زمان‌های قدیم به «گَل حلاجیل» معروف بودند

مصطفایی گفت: در قدیم افراد و گروه‌های نمدمال به حلاج یا حلاجِیل معروف بودند این افراد به‌صورت فردی یا گروهی به عنوان «دوره‌گَرد» به روستاها یا محل تجمع طوایف و عشایر می‌رفتند و با برپایی یک سیاه چادر پشم گوسفند دامداران را جمع‌آوری می‌کردند و سفارش‌های مردم را انجام می‌دادند که به این افراد و گروه‌ها «گَل ِ حلاجیل» می‌گفتند.

وی افزود: منظور از اصطلاح «گَل» جمع است زیرا این افراد معمولاً به صورت جمعی اقدام به دوره‌گردی و برپایی سیاه چادر، نمدمالی و حلاجی در مناطق مختلف می‌کردند اما این سنت امروزه به این شکل وجود ندارد بعدها با ساخته‌شدن مسیرهای دسترسی جاده‌ها و وسایل نقلیه، حلاج‌ها نیز یک‌جانشین شدند و در شهرهایی همچون اسلام‌آبادغرب، کرمانشاه، سرپل‌ذهاب و کرندغرب اقدام به برپایی کارگاه‌های حلاجی و نمدمالی کردند.

مصطفایی با اشاره به اینکه نمدمالی به دو شیوه سنتی(قدیمی) و امروزی به ثبت رسیده است، تصریح کرد: شیوه‌های قدیمی و جدید نمدمالی در امتداد یکدیگر قرار می‌گیرند، در قدیم کارهای مربوط به نمدمالی با دست و پا انجام می‌شد و بسیار طاقت‌فرسا بود، قبلاً مرحله‌ای همچون کوبیدن با دست و پا انجام می‌شد در حالی که امروزه این کار با دستگاه انجام می‌شود.

وی تصریح کرد: پس از چیده‌شدن کرک و پشم گوسفندان و خریداری آنها، به مرحله تمیزکاری و آشغال‌گیری می‌رسیم از آنجا که گوسفندان در مراتع «چرا» می‌‌کنند چیزهایی مانند خار و خاشاک، گل و لای به پشم و کرک آنها می‌چسبد و قبل از استفاده حتماً نیاز به تمیزشدن دارند پس از مرحله تمیزکردن پشم به مرحله حلاجی آن می‌رسیم حلاجی یعنی جداسازی پشم‌ها از یکدیگر.

مصطفایی ادامه داد: هرچند امروزه رنگ‌های مختلفی همچون قرمز، زرد، نارنجی و دیگر رنگ‌ها در نمد به‌کار برده می‌شود ولی در گذشته سه رنگ اصلی سفید، سیاه و قهوه‌ای کمرنگ در منطقه کرمانشاهان از اصالت و قدمت بیشتری برخوردار بودند.

وی ادامه داد: در واقع این سه رنگ، رنگ‌های طبیعی مربوط به پشم و کرک خود گوسفندان بودند یعنی در گذشته فقط حلاجی یا همان نمدمالی وجود داشته اما امروزه به دلیل به کار بردن رنگ‌های دیگر در نمد رنگ‌رزی نیز به این حرفه اضافه شده است.

مصطفایی بیان کرد: پس از مرحله آشغال‌گیری و تمیزکردن پشم و کرک و جداسازی آنها به صورت بافت‌های نرم از یکدیگر به مرحله «خال‌زنی» می‌رسیم در این مرحله ابتدا نقوشی که برای نمد در نظر گرفته شده‌اند بر روی یک پارچه همچون «چیت» پیاده و خال‌زنی می‌شود سپس بر روی این نقوش، پشم ریخته می‌شود و با دست و پا و با استفاده از ضربات و حرکات مختلف تلاش می‌شود تا این پشم‌ها به یکدیگر بچسبند.

شیوه سنتی نمدمالی بسیار طاقت‌فرساست

وی گفت: در شکل سنتی نمدمالی تا جایی ادامه پیدا می‌کند که دست اذیت شود در ابتدای کار، چون پشم هنوز کوبیده نشده و به گونه‌ای نرم است باعث اذیت‌شدن دست نمی‌شود اما هر چه بیشتر پشم‌ها مالیده می‌شوند بر ضخامت و زبری آنها افزوده می‌شود و زحمت درد دست نیز بیشتر خواهد شد در هر صورت در این مرحله نیز نمد به دفعات زیاد زیر و رو و کوبیده می‌شود.

مصطفایی اذعان داشت: در گذشته در هنگام کوفتن و مالیدن نمد به آن آب برنج می‌زدند اما اخیراً به آن آب و صابون اضافه می‌کنند، محصولات مختلفی از نمدمالی تولید می‌شود که یکی از اصلی‌ترین آنها نمد به شکل زیرانداز است که در ابعاد و اندازه‌های مختلف دیده می‌شود اما این وسیله فقط مختص به زیرانداز نیست می‌توان برای ساخت کلاه نمدی، کمربند، فرنجی یا بالاپوش چوپانان و برخی قسمت‌های اسب همچون خورجین استفاده کرد.

نقوش به‌کار رفته در نمد امضای کار یک استادکارِ نمدمالی به شمار می‌رود

وی تصریح کرد: نقش‌های به‌کار گرفته شده در نمدمالی و نیز میزان مهارت شخص نمدمال در این حرفه از اهمیت بالایی برخوردار است در این حرفه هر نمدمال ویژگی خاص خود را در تولید نمد دارد و محصول تولید شده و کار دست هر استاد نمدمال با استاد دیگر فرق دارد و همین ویژگی‌ها است که امضای کار یک استادکارِ نمدمالی به شمار می‌رود و کار او را خاص و از دیگران متمایز می‌کند.

این کارشناس ثبت میراث ناملموس اداره‌کل میراث فرهنگی کرمانشاه گفت: علاوه بر مهارت‌های شخصی فاکتور دیگری که اصالت یک نمد را نشان می‌دهد نقوش اجرا شده بر روی آن است، این نقوش در واقع برگرفته از ذهن جمعی جامعه‌ای است که نمد در آن عرضه می‌شود برای مثال تنها با دیدن نقوش به‌کار گرفته شده بر روی نمدها می‌توان نمد کرمانشاه را از نمد ترکمن‌صحرا متمایز کرد.

تصویر «بز کوهی» اصلی‌ترین نقشی که بر روی نمدها در کرمانشاه استفاده می‌شود

وی افزود: هرچند اشتراکاتی بین نقوش به‌کار گرفته شده در این دو نوع نمد وجود دارد اما تفاوت‌های موجود، برجسته و قابل تشخیص است، از اصلی‌ترین نقوشی که بر روی نمدها در کرمانشاه استفاده می‌شود می‌توان به کَل و بز کوهی اشاره کرد، مردم کرمانشاه حتی امروزه نیز با دیدن «کل» و بز شور و شعف خاصی پیدا می‌کنند.

مصطفایی تصریح کرد: مردمان این دیار از دیرباز با «کل»، بز و گوسفند و دام ارتباط حیاتی داشته‌اند و زندگی آنها با این موجودات گره خورده است از این رو بسیاری از نمد مالی‌های موجود در استان با رنگ‌ها و نقوش این حیوانات تزیین شده‌اند.

وی گفت: علاوه بر اَشکال حیوانات، شاهد حضور نقوش هندسی بر روی نمد هستیم و دلایل مختلفی برای حضور نقوش هندسی بر روی نمد وجود دارد که یکی از آنها ارتباط نمد با قالی و گلیم است زیرا نقوش هندسی بیشتر بر روی قالی و گلیم قابل مشاهده هستند در واقع نقوش هندسی از قالی و گلیم به سمت نمد آمده است و چون نمد هم به نوعی کارکرد زیرانداز دارد و نقوش هندسی متنوعی از قالی و گلیم به آن منتقل شده است.

مصطفایی افزود: در گلیم نقوش دیگری همچون گل، گیاه و درخت که مرتبط با طبیعت هستند دیده می‌شوند علاوه بر آن «مَل» یا پرنده‌هایی همچون کبوتر، گنجشک و حتی طاووس نیز از نقوش به کار رفته در زیراندازهایی همچون گلیم بوده‌اند این نقوش نیز به نمد تسری پیدا کرده‌اند.

وی ادامه داد: حاشیه‌های زیبایی نیز همیشه در نمد پدیدار بوده است در گذشته خال‌ریزی یا ایجاد نقوش بر روی گلیم بسیار کار دشواری بوده و به مهارت خاصی نیاز داشته است، امروزه با ورود دستگاه‌های جدید نقوش به صورت دقیق‌تری بر روی نمد تعبیه می‌شوند، با ورود روش‌ها و دستگاه‌های جدید به عرصه نمد مالی حتی بر گستردگی و تنوع نقوش آن نیز افزوده شده و تقریباً هر رنگ و نقشی بر روی نمد قابل اجرا است.

مصطفایی بیان کرد: در گذشته تصاویر نقش بسته بر روی نمد خیلی دقیق نبودند مثلاً تصاویر پای کَل و بز به صورت یک خط راست بود اما امروزه منحنی‌ها و ظرافت‌های خاص هر نقش هم بر روی نمد قابل مشاهده هستند.

صنعت نمدمالی ظرفیت بالایی برای ادامه حیات و اشتغال‌زایی دارد

وی اذعان داشت: صنعت نمدمالی ظرفیت و پتانسیل بالایی برای ادامه حیات و اشتغال‌زایی دارد زیرا این حرفه از زمینه و اصالت بالایی برخوردار بوده و به نوعی از میراث و صنایع دستی منطقه ما محسوب می‌شود که با توجه به آن می‌توان حتی در عرصه‌های جهانی نیز ظاهر شود.

مصطفایی گفت: نمدمالی به ثبت ملی رسیده و پرونده آن برای ثبت جهانی در سال آینده نیز تکمیل شده است، سهم کرمانشاه در پرونده ثبت جهانی این صنعت بسیار برجسته است و امضای اساتید به نام نمدمالی استان در این پرونده جمع‌آوری شده و در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفته بنابراین با ثبت جهانی نمدمالی، پرچم کرمانشاه از سایر مناطق دیگر ایران بالاتر و نقش کرمانشاه برجسته‌تر خواهد بود.

زیرانداز و تن‌پوش دو کاربرد مهم نمد در میان عشایر کرمانشاه

اردشیر کشاورز در گفتگو با خبرنگار فرهنگی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: یکی از محاسن نمد استحکام بالای آن است به گونه‌ای که حتی در سیل هم خراب نمی‌شود زیرا از پشم و آب ساخته شده که باعث استحکام آن می‌شود.

این پژوهشگر و محقق برجسته کرمانشاهی با بیان اینکه در خانه‌های قدیمی از نمد به عنوان زیرانداز استفاده می‌شد، افزود: در روستاها نیز علاوه بر زیرانداز به عنوان یک تن‌پوش هم استفاده می‌شد.

وی گفت: این بالاپوش مستحکم به‌دلیل ضخامت زیاد در زمستان از نفوذ سرما به بدن جلوگیری می‌کرد و در تابستان نیز مانع برخورد مستقیم اشعه خورشید به بدن می‌شد.

عشایر در جنگ‌ها با خیس‌کردن نمد در برابر ضربات گلوله استفاده می‌کردند

کشاورز تصریح کرد: عشایر در جنگ‌های خود معمولاً نمد را مقداری خیس و بر تن می‌کردند زیرا ضخامت آن همچون عایقی در برابر ضربات و همچنین گلوله عمل می‌کرد.

دلیل دیگر استفاده «نمد» خواص درمانی آن بود

وی با بیان اینکه همه این مزایا باعث رونق نمدمالی در مناطق استان کرمانشاه می‌شد، گفت: علاوه بر موارد ذکر شده نمد از خاصیت درمانی برخوردار بود و معمولاً به کسانی که دیسک کمر داشتند توصیه می‌شد تا بر روی نمد بخوابند.

کشاورز افزود: این توصیه دو دلیل داشت یکی اینکه نمد پارچه‌ای ضخیم و خشک است و معمولاً رطوبت در آن جایی ندارد و دوم اینکه به دلیل پشم و کرک به‌کار رفته در آن گرمایی در خود دارد که باعث گرمی پشت و کتف شخص می‌شود.

این پژوهشگر و محقق برجسته کرمانشاهی خاطرنشان کرد: در گذشته برای درمان درد کمر و عضلات به جای استفاده از تشک‌های بی‌کیفیت از نمد استفاده می‌کردند.

وی ادامه داد: لباس نمدینی که معمولاً عشایر و چوپانان بر تن می‌کردند «کپنَک» یا «فَرَنْجی» نام داشت که البته اصطلاح فرجی ریشه از سازنده آن با نام فرجی داشت.

کشاورز تصریح کرد: با ورود به عصر ماشینی برخی صنایع دستی با ارزش همچون نمدمالی و کپنک‌سازی بسیار کمرنگ شده‌اند.

وی ادامه داد: یکی دیگر از دلایل کم‌رونق شدن نمد کم شدن تعداد احشام عشایر و تغییر کاربری آنها است البته نمد با پیشرفت تکنولوژی تغییر کاربری داده مثلاً بر روی صندلی ماشین راننده برای تکیه دادن استفاده می‌شود زیرا نمد خاصیت عرق‌گیری هم دارد.

فعالیت حدود ۴۰ هنرمند نمدمال در استان کرمانشاه

امین کوگانی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی شبکه اطلاع‌رسانی«مرصاد»؛ اظهار داشت: نمدمالی یکی از رشته‌های هنری استان کرمانشاه محسوب می‌شود که در حال منسوخ‌شدن است.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمانشاه افزود: بیشتر هنرمندان و استادکاران این رشته در شهرهای اسلام‌آبادغرب و کرمانشاه حضور دارند.

کوگانی گفت: معاونت صنایع دستی میراث فرهنگی استان کرمانشاه تمام تلاش خود را برای زنده نگه‌داشتن این هنر خواهد کرد که در این راستا دوره‌های آموزشی رایگان نمدمالی برای علاقه‌مندان در حال اجرا است.

وی با بیان اینکه تعداد هنرمندان این رشته در کل استان بین ۳۰ تا ۴۰ نفر است، خاطرنشان کرد: احتمال برگزاری یک جشنواره نمد در استان در آینده نزدیک نیز وجود دارد.

کوگانی خاطرنشان کرد: نمد علاوه بر زیبایی سنتی، خاصیت طبی و درمانی دارد بنابراین می‌توان جای آن را در زندگی مدرن باز کرد.

به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ با توجه به اینکه نمدمالی، یکی از دیرینه‌ترین هنرهای صنایع دستی استان کرمانشاه محسوب می‌شود لذا دست‌اندركاران هنرهای دست‌ساز با توجه به نياز بازار بايد سعی كنند تا با ايجاد خلاقيت در هنر خود، آن را حفظ كنند، نه اينكه اجازه دهند آن هنر به‌دست فراموشی سپرده و پس از مدتي منسوخ شود.

 متولیان فرهنگ باید تدابیری برای جلوگیری از انقراض آن بیندیشند که یکی از این راهکارها تقدیر و حمایت از هنرمندانی است که سفیرانی برای معرفی فرهنگ و هنر ایرانی محسوب می‌شوند.

انتهای خبر/