محمدرضا رشیدی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ با اشاره به پیشینه طولانی گرمابه‌ها و نقش مهم این فضاها در زندگی ایرانیان، اظهار داشت: گرمابه‌ها یا حمام‌ها همواره فراتر از یک مکان برای استحمام و شست و شو بوده‌اند و همواره علاوه بر استحمام به‌ عنوان مراکز تعاملات اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی شناخته می‌شدند.

این کارشناس مرمت و ابنیه بافت‌های تاریخی با اشاره به پیشینه واژه گرمابه، افزود: گرمابه واژه‌ای ایرانی که از ترکیب گرم و آبه تشکیل شده و به معنای محل آب گرم است؛ همچون کلماتی نظیر سردابه ساختمان سرد (گورابه) قبرستان یا مقبره.

پیشینه تاریخی گرمابه‌ها در ایران

وی افزود: تاریخ حمام‌ها در ایران قدمتی بیش از سه هزار سال دارد، این فضاها بخشی از زندگی روزمره ایرانیان بوده و به‌طور مداوم با توجه به تغییرات فرهنگی و اجتماعی و اقلیمی تکامل یافته‌اند.

رشیدی گفت: حمام‌ها به‌عنوان یکی از نمادهای تمدن و معماری ایرانی، نقشی کلیدی در نشان‌دادن سطح پیشرفت اجتماعی، بهداشتی و فرهنگی جوامع ایرانی ایفا می‌کردند. 

وی افزود: گرمابه‌ها نه‌تنها محلی برای پاکیزگی جسم بودند، بلکه جایگاهی برای اجتماع، درمان و حتی برگزاری آئین‌های مختلف محسوب می‌شدند لذا این فضاها بازتابی از زندگی روزمره، عقاید و سنت‌های مردم در ادوار مختلف تاریخ ایران به‌شمار می‌روند.

معماری گرمابه‌ها؛ تلفیقی از هنر و عملکرد

رشیدی با اشاره به ساختار منحصر به‌فرد حمام‌های ایرانی، به شرح اجزای معماری این بناها پرداخت و گفت: معماری حمام‌های ایرانی به‌گونه‌ای طراحی شده بود که علاوه بر رعایت اصول فنی و عملکردی، زیبایی و هنر ایرانی را نیز منعکس کند.

وی ادامه داد: سردر ورودی حمام‌ها معمولاً به‌شکلی باشکوه و با تزئینات کاربندی و رسمی‌بندی و کاشی کاری های متنوع ساخته می‌شده که بیانگر اهمیت این فضا در نزد معماران در دیگر اقشار جامعه بود.

رشیدی بیان کرد: درب ورودی حمام‌ها اغلب دارای دو سکوی کوچک در طرفین بود که افراد می‌توانستند بر روی آن استراحت موقت نمایند یا منتظر همراهان خود بمانند، پس از ورود به حمام، راهرویی با زاویه خاص تعبیه شده بود تا دید مستقیم به داخل حمام ممکن نباشد(همچنین دید مستقیم داخل به کوی و گذر ممکن نباشد)، این طراحی، علاوه بر حفظ حریم خصوصی، به تنظیم دمای محیط نیز کمک می‌کرد.

فضاهای مختلف گرمابه‌ها و عملکرد آن‌ها

رشیدی در توضیح بخش‌های مختلف حمام‌های سنتی به تفکیک، گفت: پس از عبور از سردر ورودی و هشتی و راهرو به سربینه می‌رسیم؛ سربینه نخستین فضایی بود که افراد پس از ورود به حمام در آن قرار می‌گرفتند (که به آن حمام سرد یا رخت‌کن هم می‌گویند) وسط سربینه حوض بزرگی قرار گرفته و اطراف آن سکوهای بلندی وجود داشت که در آنجا رخت می کندند این بخش معمولاً فضایی خشک و سرد داشته و محلی برای آماده‌شدن افراد بوده تا لباس‌های خود را از تن به درآورده و آماده برای ورود به بخش بعدی می‌شدند.

وی خاطرنشان کرد: سربینه علاوه بر کارکرد اصلی خود، به‌عنوان مکانی برای استراحت، گفتگو و تعاملات اجتماعی نیز عمل می‌کرد، تزئینات زیبا، نقوش آهک‌بری و نورپردازی خاص از ویژگی‌های بارز این فضا بود.

رشیدی افزود: قسمت دیگر میانه یا میان‌در، فضایی بود که بین سربینه و گرمخانه قرار داشت، این بخش به‌گونه‌ای طراحی شده بود که افراد بتوانند دمای بدن خود را به تدریج با محیط گرمخانه تطبیق دهند، وجود این فضا نشان‌دهنده دقت معماران ایرانی در حفظ سلامت جسمانی افراد است. 

این کارشناس مرمت ابنیه و بافت تاریخی خاطرنشان کرد: این بخش همچنین محلی برای استحمام مختصر و انجام برخی اعمال بهداشتی خاص بود.

وی گفت: گرمخانه بخش اصلی حمام محسوب می‌شد که برای استحمام کامل طراحی شده بود این فضا معمولاً مزاجی گرم و مرطوب داشت و دمای آن به‌طور دقیق کنترل می‌شد. 

رشیدی افزود: گرمخانه به شکل هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم و محل استحمام و شست وشو بود و خزینه آب گرم و مخزن آب سرد در آن وجود داشت. در خزینه آب گرم صفحه‌ای فلزی به قطر ۷۰ تا ۱۱۰ سانتی‌متر در کف خزینه قرار می‌دادند که حد فاصل بین آب و آتش زیر خزینه بود تا همیشه آب گرم و سرد داشته باشند.

وی تصریح کرد: در گرمابه‌ها، یک خزینه آب گرم، یک خزینه آب سرد و یک خزینه آب ولرم دارد؛ خزینه ولرم در وسط و سرد و گرم در دو طرف آن است، منبع آبی هم هست که آب آن روی خزینه سوار می‌شود. این بخش به‌گونه‌ای طراحی شده بود که آب به‌صورت پیوسته گرم بماند.

رشیدی خاطرنشان کرد: در زیر خزینه گرمابه، بخش تون (آتشدان یا آتشخان) قرار داشت زیر آن آتش می‌افروختند تا آب خزینه در طول شب گرم و برای استحمام در صبحگاهان گرم شود سوخت حمام در گذشته از خار بیابان، هیزم و فضولات حیوانات بوده است.

نقش اجتماعی و فرهنگی گرمابه‌ها

رشیدی با تأکید بر اهمیت حمام‌ها در زندگی اجتماعی ایرانیان، اظهار کرد: حمام‌ها علاوه بر مکانی برای نظافت، محلی برای تجمعات اجتماعی، مباحثه‌های فرهنگی و حتی مراسم خاص بودند، بسیاری از مراسم مانند حنابندان، عروسی، و حتی برخی آئین‌های مذهبی در حمام‌ها برگزار می‌شد.

وی با اشاره به خاصیت درمانی حمام‌ها گفت: بسیاری از حمام‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده بودند که به درمان برخی بیماری‌ها کمک کنند وجود فضاهایی با دماهای مختلف، آب‌درمانی و بخاردرمانی، بخشی از خدماتی بود که این حمام‌ها ارائه می‌دادند.

رشیدی تأکید کرد: معماران ایرانی حتی برای افرادی که ممکن بود به دلیل مشکلات تنفسی یا حساسیت به گرما نتوانند از گرمخانه استفاده کنند، فضاهای میانی و راهکارهای خاصی طراحی کرده بودند.

تأثیرات روانی و زیبایی‌شناختی گرمابه‌ها

رشیدی در بخشی دیگر از سخنان خود، به تأثیرات روانی حمام‌ها اشاره کرد و گفت: نورپردازی هنری، نقوش تزئینی و معماری زیبا، محیطی آرامش‌بخش و تأثیرگذار ایجاد می‌کرد. این فضاها به‌گونه‌ای طراحی شده بودند که احساس راحتی و امنیت را برای افراد فراهم کنند.

اهمیت گرمابه‌ها در تمدن ایرانی

رشیدی یادآور شد: حمام‌های سنتی ایران تنها بناهایی برای استحمام نبودند؛ این فضاها انعکاسی از فرهنگ، هنر و تمدن ایرانی بودند که بازسازی و حفظ این آثار می‌تواند نقش مهمی در احیای میراث فرهنگی ایران داشته باشد.

انتهای خبر/