عزیز مصطفایی در گفتگو با خبرنگار گروه فرهنگی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: هوارنشینی در منطقه اورامانات هر سال از نیمه اردیبهشت‌ماه آغاز می‌شود و تا واپسین روزهای تابستان ادامه دارد. این شیوه‌ کوچ‌نشینی، کهن‌ترین شکل تطبیق انسان با طبیعت است و ریشه در اعماق تاریخ دارد.

این دانش‌آموخته دکترای مردم‌شناسی افزود: برخلاف کوچ‌های متداول ییلاقی و قشلاقی که غالباً برای تأمین علوفه دام صورت می‌گیرد، کوچ در اورامانات مفهومی فراتر دارد و به یک الگوی زیست‌بومی بدل شده است. عشایر اورامانات، نه به قصد تغذیه دام بلکه برای دسترسی به منابع آبی کوهستان، زندگی موقت خود را به ارتفاعات می‌برند.

به گفته مصطفایی، ریشه‌های هوارنشینی به بیش از ۴۰ هزار سال پیش بازمی‌گردد و از معدود نمونه‌های زیست‌هوشمندانه در تعامل با طبیعت کوهستانی است.

وی گفت: در مناطق دیگر کشور، کوچ عشایر بین دو نقطه نسبتاً هموار در طی ۱۰ تا ۱۵ روز انجام می‌شود، اما در اورامانات، این مسیر بین سه تا چهار ساعت و با پیمودن شیب تند کوهستان طی می‌شود. در اینجا کوچ افقی نیست، بلکه به صورت عمودی از دامنه به سوی ارتفاعات صورت می‌گیرد.

مصطفایی افزود: این ویژگی باعث شده تا مسیر کوچ به بخشی از هویت بومی مردم منطقه بدل شود. مردمان روستاهای اورامانات با آغاز فصل گرما و کاهش منابع آبی در پائین‌دست، راهی ارتفاعات می‌شوند؛ جایی که سرچشمه‌های طبیعی و آب‌سردهای کوهستانی امکان ادامه زندگی را فراهم می‌کنند.

آب؛ عامل شکل‌گیری هوارنشینی

به گفته این پژوهشگر میراث فرهنگی کرمانشاه، شکل‌گیری این کوچ متفاوت، کاملاً وابسته به وضعیت منابع آبی است، در بالادست روستاها، سرچشمه‌هایی قرار دارد که در زبان محلی «سرچم» نامیده می‌شود. در نیمه دوم سال، یعنی در فصل بارش، همین سرچم‌ها آب مورد نیاز باغات، دام‌ها و ساکنان را تأمین می‌کنند.

وی گفت: با پایان بارندگی‌ها در اردیبهشت، میزان آب سرچم‌ها کاهش پیدا می‌کند و باغداران ترجیح می‌دهند این آب محدود را صرف آبیاری درختان کنند. به همین دلیل، خانواده‌ها به همراه دام‌هایشان به ارتفاعات کوچ می‌کنند تا از منابع جدید بهره‌مند شوند.

جشن «کومسای»؛ آغاز کوچ هوارنشینی

وی افزود: شروع این کوچ، با مراسمی آئینی به نام «کومسای» یا «جشن میرآب» همراه است. در این جشن، مردم تصمیم می‌گیرند آب موجود در سرچم‌ها را به باغات اختصاص دهند و خود راهی ارتفاعات شوند. این کوچ آن‌چنان فراگیر است که در گذشته حتی یک نفر هم در روستا باقی نمی‌ماند، مگر میرآب که مسئول تقسیم آب بین باغات بود.

وی گفت: در ارتفاعات، غارهای طبیعی و برف‌گیرهایی وجود دارد که از گذشته برای ذخیره آب مورد استفاده قرار گرفته‌اند. مردم این مناطق با تکیه بر دانش تجربی، روش‌هایی ابداع کرده‌اند تا آب مورد نیاز دام و خانواده‌هایشان را در این مناطق مرتفع فراهم کنند.

مصطفایی افزود: یکی از این روش‌ها، استفاده از «قَم» است؛ یعنی کنده‌ درختان تنومندی که درونشان را خالی کرده‌اند و به‌عنوان منبع نگهداری برف استفاده می‌شود. برای جلوگیری از ذوب زودهنگام برف، آن را با گیاهان خوشبو مانند چنور یا شاخه‌های درخت بلوط می‌پوشانند.

به گفته این دانش‌آموخته مردم‌شناسی، در پائین‌دست همین قَم‌ها، ظرف‌هایی برای آبشخور دام‌ها قرار می‌گیرد تا آب ذوب‌شده به‌مرور وارد آن شود. زنان نیز برای تهیه آب آشامیدنی، تکه‌های یخ را از یخچال‌های طبیعی جدا کرده و با دقت خاصی به‌گونه‌ای در مسیر شیب‌دار قرار می‌دهند که آب ذوب‌شده آن به‌مرور وارد ظرفی در زیر آن شود.

خانه‌های موقت در دل کوه

وی گفت: در ارتفاعات، سکونتگاه‌هایی خشکه‌چین و بدون سقف ساخته شده که مأمن موقت هوارنشینان در فصل گرماست. زمانی که خانواده‌ها به این مکان‌ها می‌رسند، با استفاده از گیاهان معطر کوهستانی، سقف خانه‌ها را می‌پوشانند تا از گزند آفتاب در امان باشند.

مصطفایی افزود: در پایان فصل، این گیاهان خشک‌شده جمع‌آوری و به‌عنوان علوفه به روستا بازگردانده می‌شود؛ چرخه‌ای هوشمندانه که مصداقی از زندگی پایدار و هماهنگ با طبیعت است.

وی گفت: بازگشت از هوار و پایان کوچ با جشن دیگری همراه است که با شکرگزاری برای میوه‌های رسیده پایان می‌پذیرد. در این زمان، هم‌زمان با آغاز بارش‌ها، خانواده‌ها دوباره به روستاهایشان باز می‌گردند.

مصطفایی در پایان خاطرنشان کرد: این سبک زیست سنتی، از گذشته تا امروز توانسته است راهی برای بقا و زندگی در شرایط سخت اقلیمی اورامانات باشد و هم‌چنان یکی از زنده‌ترین نمونه‌های پیوند انسان با طبیعت کوهستانی به‌شمار می‌رود.

انتهای خبر/