به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛  امروزه صنایع دستی به‌عنوان یک هنر منحصر به‌فرد در کل جهان مورد احترام است، واقعیت این است که هنرهای مختلف دستی شاهکارهای انسان هستند که هرکدام تاریخ خاص خود را دارند؛ یکی از این هنرها چرم‌دوزی یا سراجی است که خاستگاه آن زاگرس است.

وسایل چرمی آن‌قدر در زندگی امروزی وجود دارد که گاهی پیشینه آن را فراموش می‌کنیم؛ زمانی که انسان ماقبل تاریخ برای غذا شکار می‌کرد، متوجه شد که می‌تواند علاوه‌ بر گوشت، از پوست حیوان نیز برای ساختن کفش، لباس، سلاح و سایر ملزومات زندگی استفاده کند.

خاستگاه هنر چرم‌دوزی منطقه زاگرس است

عزیز مصطفایی در گفتگو با خبرنگار شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: زمانی که سند تاریخی و باستان‌شناسی در رابطه با یک موضوع یا حرفه و صنعت وجود نداشته باشد به سراغ گفته‌های پیشینیان یا کاربردهای آن حرفه در زندگی مردم می‌رویم که یکی از آنها چرم‌دوزی است.

این استاد دانشگاه و کارشناس میراث فرهنگی استان کرمانشاه افزود: یکی از خاستگاه‌های اصلی صنعت سراجی استان کرمانشاه است و در منطقه زاگرس با مرکزیت کرمانشاهان دانشی سنتی وجود داشته که مردم با تکیه بر این دانش توانسته‌اند پوست را فرآوری کرده و از آن ظرف درست کنند که می‌توان در این مورد از اصطلاح ظروف پوستی استفاده کرد. 

وی با بیان اینکه یکی از اولین دوره‌های تاریخ‌ بشری، دوره «شکارگر-گردآورنده» بوده است، گفت: گردآورندگان که عمدتاً زنان بوده‌اند توانسته‌اند در همین منطقه زاگرس دانه‌های خودرو را جمع‌آوری و مقدمات کشاورزی را در آینده پایه‌ریزی کنند و «شکارگران» نیز که عمدتاً مردان بوده‌اند به امر شکار می‌پرداختند که البته یکی از قسمت‌های مهم شکار صید شده پوست آن بوده است. 

مصطفایی ادامه داد: در ابتدا از این پوست به عنوان پوشش استفاده می‌شد و سپس با فرآیند خشک‌کردن و فرآوری آن در منطقه زاگرس می‌توانند مدت زمان بیشتری از پوست حیوانات شکار شده استفاده کنند.

وی تصریح کرد: یکی از دلایلی که اثبات می‌کند خاستگاه صنعت پوست و چرم زاگرس و منطقه کرمانشاهان بوده این است که در فرآوری پوست‌ از موادی استفاده می‌شد که بومی همین منطقه بود که دو نمونه از این مواد عبارتند از: «مازو» و جَوت یا جَفْت که همان کلاهک میوه بلوط است که از آن برای دباغی پوست استفاده می‌شد و بعدها به آن، میوه توت نیز اضافه شد. 

مصطفایی با بیان اینکه همه مواردی که برای دباغی پوست استفاده می‌شد در منطقه زاگرس و کرمانشاه به وفور یافت می‌شد، افزود: پیشینیان به خاصیت برخی مواد، عناصر و گیاهان موجود در طبیعت برای دباغی پوست دست یافته بودند. 

وی افزود: بعد از اتمام دوره «شکارگر-گردآورنده» عصر کشاورزی آغاز شد در این دوره پوست در بخش دامداری و عشایر جایگاه بسیار مهمی پیدا کرد و در این عصر برای نگهداری روغن ظرفی مخصوص از پوست درست می‌شد که همچنان نیز وجود دارد و به آن «هیزه» یا «خیک» گفته می‌شود. 

مصطفایی خاطرنشان کرد: برای نگهداری «کره» نیز از ظرفی ساخته شده از پوست با عنوان «کَریان» استفاده می‌شد همچنین برای نگهداری و خنک نگه‌داشتن آب از پوست حیوانات و مخصوصاً احشام ظروفی با نام ««کُنَه» ساخته می‌شد و برای دوغ نیز ظرفی دیگر از پوست با نام مَشک یا مَشکَه مورد استفاده قرار می‌گرفت. 

وی تصریح کرد: این ظروف پوستین در ابعاد و اندازه‌های مختلف و با توجه به شاخصه‌هایی همچون حجم و میزان مورد نیاز برای نگهداری مواد غذایی ساخته می‌شدند و برای دباغی پوست و ساختن این ظروف از دود، مازوت، میوه بلوط و برخی عناصر طبیعی دیگر استفاده می‌شد بنابراین این ظروف آن‌چنان کاربردی بودند که در دوره کنونی نیز با وجود ظروف امروزی، همچنان مورد استفاده عشایر، ایلات و روستائیان قرار می‌گیرند.

دانش بازسازی خیک روغن حیوانی تحت عنوان «هالوین هیزه» در کرمانشاه به ثبت ملی رسیده 

این استاد دانشگاه و کارشناس ثبت میراث معنوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمانشاه بیان کرد: یکی از دانش‌هایی که در مورد ظروف پوستی ثبت شده است «هالوین هیزه» است که این اصطلاح به دانش نرم‌کردن و بروزکردن خیک اطلاق می‌شود. 

وی ادامه داد: «هالوین هیزه» هر ساله طی مراسمی بر روی هیزه انجام می‌گیرد تا زمانی که درون خیک یا هیزه روغن حیوانی وجود داشته باشد فضا یا جداری داخلی آن مشکلی پیدا نخواهد کرد زیرا روغن چرب است و دیواره داخلی هیزه را نرم و انعطاف‌پذیر نگه می‌دارد اما فضای بیرونی هیزه به مرور زمان خشک می‌شود و برای اینکه بتوان میزان کارایی آن را بیشتر کرد بهتر است هر ساله آن را در شیره توت یا انگور قرار داد.

مصطفایی با بیان اینکه در واقع «هالوین هیزه» نوعی نوسازی و بازسازی هیزه است که خوشبختانه این دانش در سال یک‌هزار و ۴۰۰ در فهرست میراث ناملموس قرار گرفت، تصریح کرد: این عملیات دانشی است که باعث بروزشدن هیزه می‌شود یعنی با این کار هیزه نرم شده و جان تازه‌ای در آن دمیده شده و کارکردن با آن راحت‌تر می‌شود.

این دکترای مردم‌شناسی گفت: بشر پس از طی دوره‌های «شکارگر-گردآورنده»، «کشاورزی» و «دامداری» به دوره کنونی و عصر حاضر رسید در طی این زمان‌ها و در ارتباط با موضوع پوست، حیوان دیگری همچون اسب وجود دارد که از اهمیت بالایی برای انسان برخورددار است.

مصطفایی خاطرنشان کرد: دانش و رسوم مرتبط با پرورش اسب کُرد به ثبت ملی رسیده و قابلیت ثبت جهانی را نیز دارد در طول تاریخ از زمان مادها گرفته تاکنون اسب کُرد رشد و نمو کرده و بیشتر وسایل و تجهیزاتی که برای تجهیز و آراستن اسب به کار رفته، از پوست حیوانات ساخته شده است در این مورد است که «صنعت سراجی» تعریف شده و واژه به خصوصی با نام «سراجی» برای آن ساخته می‌شود، شروع دانش صنعت سراجی از اسب است.

وی در ادامه با بیان اینکه سراجی یک واژه عربی است، گفت: «سرج» به معنای زین اسب است و بهترین استادکاران قدیم در بازارهای سنتی کرمانشاه که تعدادی از آنها هنوز هم باقی مانده‌اند به کار ساختن ابزارآلات و تجهیزات اسب با پوست و چرم مشغول بوده‌اند. 

زین‌سازان اسب، اولین گروه سراجان بوده‌اند

مصطفایی گفت: اولین سراجان در واقع همان زین‌سازان بودند که کار خود را با پوست و چرم شروع کردند، صنعت زین‌سازی با پوست، گواه دیگری است از اینکه خاستگاه سراجی استان کرمانشاه است در واقع می‌توان ادعا کرد که اگر کرمانشاه مبدأ اصلی سراجی نبوده اما حتماً یکی از جایگاه‌های اصلی رشد و نمو این صنعت در ایران و حتی جهان بوده است زیرا این استان از گذشته‌های بسیار دور جایگاه اصلی اسب کُرد بوده است. 

وی گفت: اسب یکی از ضروریات زندگی انسان در منطقه زاگرس بوده و این حیوان کاربری‌های متعددی برای انسان داشته که از آن جمله می‌توان به کاربری‌های جنگی و کاربری‌های زندگی روزمره اشاره کرد صنعت سراجی به دلیل همین کاربری‌ها و اهمیت والای اسب در زندگی انسان رشد و نمو پیدا کرده است. 

مصطفایی گفت: تمام اسباب و تجهیزات اسب از زین گرفته تا آویزه‌های روی سر آن از چرم و پوست ساخته می‌شدند، هر کدام از تجهیزات و وسایل اسب نام مخصوص به خود را دارند اکثر این تجهیزات و وسایل با چرم و پوست ساخته می‌شوند.

این استاد دانشگاه بیان کرد: با شروع زندگی مدرن و جایگزینی اسب توسط ماشین کاربرد اسب کم‌کم از زندگی روزمره خارج می‌شود و بیشتر جنبه سرگرمی پیدا می‌کند بنابراین کاربردهای سنتی صنعت سراجی نیز به تدریج کم شده و کاربردهای جدیدی برای آن تعریف می‌شود.

وی افزود: در واقع پوست و ملزومات آن همانند فرد زنده‌ای است که همیشه در حال رشد و نمو است، پوست نیز با پدیدار شدن فضاهای جدید کارکردهای جدیدی پیدا می‌کند، کارکردهای سراجی در سیر طولی تاریخ و در دوره‌های «شکارگر-گردآورنده»،  «ظروف پوستین» و «صنعت اسب» با حفظ کارکردهای پیشین خود متحول شده و تعاریف جدیدی از آن ارائه شده است. 

مصطفایی خاطرنشان کرد: پتانسیل پوست و نیاز انسان به این صنایع همیشه وجود دارد و هیچ‌گاه از بین نمی‌رود بلکه کاربردهای آن تغییر می‌کند و خود را در فضاها و کاربردهای جدید نشان می‌دهد.

وی افزود: در حال حاضر در استان کرمانشاه کارگاه‌های زیادی وجود دارند که علاوه بر سراجی به مفهوم سنتی آن یعنی تولید و تهیه تجهیزات اسب، به تولید محصولات تزئینی از پوست نیز می‌پردازند از این‌رو در زندگی امروزه شاهد به‌کارگیری چرم و پوست در وسایلی همچون مبلمان خانه، کیف، کفش، میز، صندلی، درب خانه و... هستیم. 

صنعت پوست، به صنعتی مدرن مبدل شده است

مصطفایی تصریح کرد: همان‌طور که می‌بینیم در زندگی مدرن کارکردهای جدیدی برای پوست و چرم تعریف می‌شود و در نقش‌های متعدد و جدیدی بروز پیدا می‌کنند و صنعت پوست به عنوان یک صنعت مدرن در دنیا شناخته می‌شود و دستگاه‌های مدرن برای تهیه محصولات چرمی و پوستی به این صنعت راه پیدا کرده‌اند.

وی گفت: شکل سنتی و صنعت دستی سراجی و چرم‌دوزی به عنوان یک میراث گران‌بها و یک شکل فرهنگی ارزشمند همچنان مشغول به فعالیت است و جایگاه ویژه‌ای در جامعه دارد. 

مصطفایی با بیان اینکه نکته‌ای که نباید از آن غافل شد موضوع پوست‌های کمیاب است، خاطرنشان کرد: پوست تعدادی از حیوانات در حال انقراض همچون یوزپلنگ ایرانی و شوکا در برخی محصولات تزئینی دیده می‌شود.

وی گفت: باید با نظارت دقیق مواظب بود که پوست این حیوانات ارزشمند در صنعت پوست استفاده نشوند و نباید اجازه دهیم که سوداگری و سودجویی باعث انقراض این حیوانات نادر و ارزشمند شود.

تولیدات سراجی‌ها به اقتضای زمان متنوع شده

اردشیر کشاورز در گفتگو با خبرنگار فرهنگی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ با بیان اینکه واژه سراجی به معنای چرم‌سازی و فرآورده‌های چرم است، اظهار داشت: از زمانی که حمل و نقل از طریق حیوانات بارکشی هم‌چون اسب، قاطر و استر وجود داشته، صنعت سراجی نیز به وجود آمد.

این پژوهشگر و مورخ کرمانشاهی با بیان اینکه برای مهار کردن و هدایت حرکت این حیوانات به افسار چرمی احتیاج بوده است، افزود: علاوه بر افسار، شلاق و نعل اسب، ساخت زین اسب و قاطر برای سواری دادن یا حمل بار از دیگر کارکردهای سراجی‌ها بوده است.

وی گفت: در گذشته و قبل از ظهور خودرو سراجی‌ها از رونق خوبی برخوردار بودند و سراجی‌های متعددی در کرمانشاه وجود داشت اما امروزه مغازه‌های انگشت‌شماری در بازار کرمانشاه مشغول به‌کار است.

کشاورز ادامه داد: از مصنوعات سراجی‌ها می‌توان به دستکش و قطار فشنگ اشاره کرد که سراجی‌ها به اقتضای زمان تولیدات خود را متنوع کرده‌اند و حرفه‌ها و هنرهایی همچون سراجی بر اساس نیاز مصرف‌کنندگان به وجود آمده‌اند. 

وی ادامه داد: با توجه به ماشینی‌شدن زندگی، حمل و نقل و کم‌شدن استفاده از اسب و حیوانات باربر دیگر مانند گذشته نیاز به وجود سراجی‌های متعدد دیده نمی‌شود اما در گذشته نیاز به استفاده از اسب به عنوان یک مرکب در جامعه دیده می‌شد. 

کشاورز افزود: در کنار ضرورت وجود سراجی‌ها برای تجهیز اسب‌ها، بازارهایی همچون علاف‌خانه برای تأمین جو، علوفه و آذوقه اسب‌ها در مناطقی همچون «درطویله قشون» یا بازار توپخانه وجود داشتند. 

وی گفت: تمام این بازارها و صنایع به طور مشترک برای چهارپایان مورد استفاده قرار می‌گرفتند هم‌اکنون باشگاه‌های ورزشی و سوارکاری خود وظیفه تجهیز اسب‌هایشان را بر عهده دارند و نیاز چندانی به وجود سراجی‌ها نیست.

کشاورز گفت: زین‌هایی که توسط سراجی‌های باقی‌مانده تهیه می‌شوند بیشتر حالت تزئینی و نمایشگاهی دارند همچنین با تغییر کاربری سراجی‌ها از فرآورده‌های جدیدی که آنها می‌سازند می‌توان به کیف‌های چرمی، جلد تفنگ، جلد اسلحه کمری و کمربند اشاره کرد.‌

 ۳ هزار هنرمند کرمانشاهی در رشته چرم‌دوزی مشغول فعالیت هستند

امین کوگانی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: کارگاه‌ها و مغازه‌هایی که با عنوان چرم دست‌دوز به شیوه امروزی و مدرن مشغول به‌کار هستند در واقع همان سراجی‌هایی هستند که خود را با نیازهای روز تطبیق داده‌اند.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمانشاه افزود: این هنر از دیرباز در کرمانشاه وجود داشته و هم‌اکنون افرادی به تولید چرم دست‌دوز علاقمند هستند.

وی گفت: هنر سراجی امروزه از دستگاه‌های مدرن کمک می‌گیرد ولی اصل این هنر با دست است که امروزه نیز در کنار ماشین همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. 

وی گفت: هم‌اکنون بین ۲ هزار و ۵۰۰ تا ۳ هزار هنرمند در این رشته وجود دارد که برخی از آنها نیز موفق به کسب مهر اصالت ملی شده‌اند.

کوگانی با اشاره به اینکه نمی‌توان از شهر خاصی به عنوان شهر ملی سراجی نام برد، گفت: رشته چرم در کرمانشاه رشته پرطرفداری است، هم مردان و هم زنان از این رشته استقبال می‌کنند این هنر هم به صورت مشاغل خانگی و هم به صورت کارگاهی در حال انجام است. 

وی با بیان اینکه فعالیت سراجی‌ها به شکل محسوسی بهتر شده است، گفت: این روند رو‌به رشد و استقبال خوب در چند سال اخیر بیشتر محسوس و قابل مشاهده بوده است که برای فروش محصولات چرم‌دوزی و سراجی نیز از طرق مختلف می‌توان اقدام کرد. 

کوگانی ادامه داد: بسیاری از پیشه‌وران این حرفه در کنار بازارها و نمایشگاه‌هایی که برپا می‌شود اقدام به فروش محصولات خود در فضای مجازی می‌کنند و خوشبختانه استقبال خوبی از نمایشگاه‌های عرضه مصنوعات چرمی می‌شود که نمونه آن را در نمایشگاه نوروزی کرمانشاه در بخش چرم شاهد بودیم. 

وی خاطرنشان کرد: برخی از ابزارهایی که در سراجی و چرم‌دوزی سنتی به‌کار می‌رفتند شامل سمبه و نخ موم‌زده بود که البته امروزه از نخ موم‌زده استفاده نمی‌شود و به جای آن از نخ ابریشمی استفاده می‌شود. 

استقبال بانوان از رشته چرم‌دوزی 

کوگانی اذعان داشت: در بخش مشاغل خانگی استقبال بانوان از این حرفه مطلوب بوده و بانوان زیادی مشغول به تهیه محصولات و مصنوعات چرمی در منازل خود هستند.

وی با بیان اینکه در استان کرمانشاه تعداد کسانی که در حرفه چرم‌دوزی فعالیت می‌کنند بیش از شهرهای دیگر است، گفت: پس از آن شهرهای کنگاور، صحنه و دیگر شهرها نیز هنرمندان خوبی در این زمینه دارند. 

کوگانی بیان کرد: در کل کشور ۱۰۰ رشته صنایع دستی وجود دارد که از آن میان ۷۵ رشته در استان کرمانشاه فعال هستند البته برخی از این رشته‌ها تنها بومی استان است که از آن میان می‌توان به گلیم، گیوه ارغوان، جاجیم‌بافی، موج‌بافی و .... اشاره کرد.

به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ هنرهای دستی هر استانی نمایان‌گر خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی اقوام آن استان است.

با توجه به قدمت و خاستگاه هنر سراجی در منطقه زاگرس از جمله استان کرمانشاه انتظار می‌رفت که این هنر با تلاش متولیان امر به نام کرمانشاه شناخته و به ثبت ملی برسد در حالی که اکنون چرم تبریز به شهرت رسیده و کرمانشاه از شهره شدن به این هنر محروم مانده است.

انتهای خبر/