به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»، صبح خود را با تلاوت آیه ۷ تا ۱۱ سوره آل‌عمران صفحه ۷۸ کلام‌الله مجید آغاز کنیم.

(آیه ۷) شأن نزول:
در عصر جاهلیت عرب، رسم چنین بود که تنها مردان را وارث می‌شناختند، و زنان و کودکان را از ارث محروم می‌ساختند و ثروت میت را (در صورتی که مرد نزدیکی نبود) در میان مردان دورتر قسمت می‌کردند، تا این که یکی از انصار به نام «اوس بن ثابت» از دنیا رفت، عموزاده‌های وی اموال او را میان خود تقسیم کردند، و به همسر و فرزندان خردسال او چیزی ندادند، همسر او به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله شکایت کرد. در این موقع آیه نازل شد و پیامبر آن‌ها را خواست و دستور داد در اموال مزبور، هیچ گونه دخالت نکنند و آن را برای بازماندگان درجه اول او بگذارند.
تفسیر:
گام دیگری برای حفظ حقوق زن
اعراب با رسم غلط و ظالمانه‌ای که داشتند زنان و فرزندان خردسال را از حق ارث محروم می‌ساختند، آیه مورد بحث روی این قانون غلط خط بطلان کشیده، می‌فرماید: «مردان از اموالی که پدر و مادر و نزدیکان به جای می‌گذارند سهمی دارند و زنان نیز از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان می‌گذارند سهمی، خواه آن مال کم باشد یا زیاد». بنابراین، هیچ یک حق ندارد سهم دیگری را غصب کند.
سپس در پایان آیه برای تأکید مطلب می‌فرماید: «ان سهمی است تعیین شده و لازم الاداء» تا هیچ گونه تردید در این بحث باقی نماند.

(آیه ۸) - یک حکم اخلاقی!
این آیه مسلما بعد از قانون تقسیم ارث، نازل شده، زیرا می‌گوید: «هرگاه در مجلس تقسیم ارث، خویشاوندان و یتیمان و مستمندان حاضر شدند چیزی از آن به آن‌ها بدهید».
کلمه «یتامی» و «مساکین» اگر چه بطور مطلق ذکر شده ولی منظور از آن ایتام و نیازمندان فامیل است.
در پایان آیه دستور می‌دهد که «به این دسته از محرومان، با زبان خوب و طرز شایسته صحبت کنید».

(آیه ۹) - جلب عواطف به سوی یتیمان!
قرآن برای برانگیختن عواطف مردم در برابر وضع یتیمان اشاره به حقیقتی می‌کند که گاهی مردم از آن غافل می‌شوند، می‌فرماید: «کسانی که اگر فرزندان ناتوانی از خود به یادگار بگذارند از آینده آنان می‌ترسند باید (از ستم در باره یتیمان مردم) بترسند».
اصولا مسائل اجتماعی همواره به شکل یک سنت از امروز به فردا، و از فردا به آینده دور دست سرایت می‌کند. بنابراین، آن‌ها که اساس ظلم و ستم بر ایتام را در اجتماع می‌گذارند بالاخره روزی این بدعت غلط، دامان فرزندان خود آن‌ها را خواهد گرفت.
در پایان آیه می‌فرماید: «اکنون که چنین است باید سرپرستان ایتام، از مخالفت با احکام خدا بپرهیزند و با یتیمان، با زبان ملایم و عباراتی سرشار از عواطف انسانی سخن بگویند». تا ناراحتی درونی و زخمهای قلب آن‌ها به این وسیله التیام یابد.
این دستور عالی اسلامی اشاره به یک نکته روانی در مورد پرورش یتیمان می‌کند و آن این که: نیازمندی کودک یتیم، منحصر به خوراک و پوشاک نیست، بلکه باید علاوه بر مراقبت‌های جسمی از نظر تمایلات روانی نیز اشباع شود وگر نه کودکی سنگدل، شکست خورده، فاقد شخصیت و خطرناک به عمل خواهد آمد.

(آیه ۱۰) - چهره باطنی اعمال ما!
در آغاز این سوره تعبیر شدیدی پیرامون تصرف‌های ناروا در اموال یتیمان دیده می‌شود که صریحترین آن‌ها آیه مورد بحث است. می‌گوید: «کسانی که اموال یتیمان را به ناحق تصرف می‌کنند (در حقیقت) در شکمشان تنها آتش می‌خورند».
سپس در پایان آیه می‌گوید: علاوه بر این که آن‌ها در همین جهان در واقع آتش می‌خورند «به زودی در جهان دیگر داخل در آتش برافروخته‌ای می‌شوند» که آن‌ها را به شدت می‌سوزاند.
از این آیه استفاده می‌شود که اعمال ما علاوه بر چهره ظاهری خود، یک چهره واقعی نیز دارد که در این جهان از نظر ما پنهان است اما این چهره‌های درونی در جهان دیگر ظاهر می‌شوند و مسأله «تجسّم اعمال» را تشکیل می‌دهند.

(آیه ۱۱) شأن نزول:
در مورد نزول این آیه و آیه بعد، از «جابر بن عبد اللّه» نقل شده که می‌گوید: بیمار شده بودم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از من عیادت کرد، من بی‌هوش بودم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آبی خواست و با مقداری از آن وضو گرفت، و بقیه را بر من پاشید، من به هوش آمدم، عرض کردم‌ای رسول خدا! تکلیف اموال من بعد از من چه خواهد شد؟ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خاموش گشت، چیزی نگذشت که آیه نازل گردید و سهم ورّاث در آن تعیین شد.
تفسیر:
سهام ارث
در این آیه حکم طبقه اول وارثان (فرزندان و پدران و مادران) بیان شده است.
در جمله نخست می‌گوید: «خداوند به شما در باره فرزندانتان سفارش می‌کند که برای پسران دو برابر سهم دختران قائل شوید».
و این یک نوع تأکید روی ارث بردن دختران و مبارزه با سنت‌های جاهلی است که آن‌ها را به کلی محروم می‌کردند.
سپس می‌فرماید: «اگر فرزندان میت، منحصرا دو دختر یا بیشتر باشند دو ثلث مال از آن آن‌هاست».
«ولی اگر تنها یک دختر بوده باشد نصف مجموع مال از آن اوست».
اما میراث پدران و مادران که آن‌ها نیز جزء طبقه اول و هم ردیف فرزندان می‌باشند، سه حالت دارد.
حالت اول: «شخص متوفی، فرزند یا فرزندانی داشته باشد که در این صورت برای پدر و مادر او هر کدام یک ششم میراث است».
حالت دوم: «فرزندی در میان نباشد و وارث، تنها پدر و مادر او باشند در این صورت سهم مادر یک سوم مجموع مال و بقیه از آن پدر است».
حالت سوم: این است که وارث تنها پدر و مادر باشند و فرزندی در کار نباشد، «ولی شخص متوفی برادرانی (از طرف پدر و مادر، یا تنها از طرف پدر) داشته باشد، در این صورت سهم مادر از یک سوم به یک ششم تنزل می‌یابد و پنج ششم باقیمانده برای پدر است».
در واقع برادران با این که ارث نمی‌برند، مانع مقدار اضافی ارث مادر می‌شوند و به همین جهت آن‌ها را «حاجب» می‌نامند.
سپس قرآن می‌گوید: «همه اینها بعد از انجام وصیتی است که او (میت) کرده است و بعد از ادای دین است» بنابراین، اگر وصیتی کرده یا دیونی دارد باید نخست به آن‌ها عمل کرد.
البته انسان فقط می‌تواند در باره یک سوم از مال خود وصیت کند و اگر بیش از آن وصیت کند صحیح نیست مگر این که ورثه اجازه دهند.
و در جمله بعد می‌فرماید: «شما نمی‌دانید پدران و فرزندانتان کدامیک بیشتر به نفع شما هستند».
و در پایان آیه می‌فرماید: «این قانونی است که از طرف خدا فرض و واجب شده و او دانا و حکیم است». این جمله برای تأکید مطالب گذشته است، تا جای هیچ گونه چانه زدن برای مردم در باره قوانین مربوط به سهام ارث باقی نماند.

چرا ارث مرد دو برابر زن می‌باشد؟
با مراجعه به آثار اسلامی به این نکته پی می‌بریم که این سؤال از همان آغاز اسلام در اذهان مردم بوده و گاه بی‌گاه از پیشوایان اسلام در این زمینه پرسش‌هایی می‌کردند از جمله از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام نقل شده که در پاسخ این سؤال فرمود: «این که سهم زنان از میراث نصف سهم مردان است به خاطر آن است که زن هنگامی که ازدواج می‌کند چیزی (مهر) می‌گیرد و مرد ناچار است چیزی بدهد، به علاوه هزینه زندگی زنان بر دوش مردان است، در حالی که زن در برابر هزینه زندگی مرد و خودش مسؤولیتی ندارد».

«برگزیده‌ی تفسیر نمونه، آیت الله ناصر مکارم شیرازی»